5. Wisselverlichting

Over de elektro-magnetische artikelen zoals Hameeteman het destijds in zijn boekjes omschreef kan ik nog iets meer vertellen. Zoals bekend heeft elke elektrische M-wissel een wissellantaarn. Als de baan in bedrijf is, branden dus alle wissellampjes, in mijn geval zijn er dat 23. Sorry, 20. Drie wissels staan in een tunnel, onzichtbaar dus maar wel met wisselstandmelding.

Er van uitgaande dat elke lamp (bij de M-wissel is dit een gloeilampje) ongeveer 1,5 VA verbruikt, zitten we met onze 20 wissels aan 30 VA, te verdelen over mijn 2 transformatoren. Dit betekent een verbruik van 15 VA per transfo vooraleer er één trein rijdt. Een transfo van het type 6631 levert 30 VA. Een locomotief verbruikt snel 15 VA. Dit betekent dat er buiten de wisselverlichting dus slechts ruimte is voor pakweg 1 locomotief.

U zal zich herinneren dat de eerste transfo instaat voor 3 en de tweede voor 2 regelaars. Een bijkomende transfo was dus broodnodig. Dit werd een lichttransfo van 40 VA, type 6611. Hier kon ik alle wissellantaarns mee verbinden. Om mogelijke problemen te vermijden heb ik aan de uitgang van de lichttransfo ook een gelijkrichter gekoppeld zodanig dat ook de wissellantaarns gelijkstroomvoeding krijgen. Na de wisselverlichting heb ik met deze transfo nog ongeveer 10 VA over. Deze kan ik gebruiken voor de straatverlichting. Voorlopig is dat geen probleem want mijn straatverlichting ligt nog in de winkel.

Om mijn wisselverlichting aan de lichttransfo te koppelen was er nog een ingreep nodig, namelijk het afkoppelen van de traditionele wisselverlichting van de M-rail en het solderen van een bijkomende draad op de plaats waar de lantaarn zit. Dit werd de witte draad zoals je op figuur 9 kan zien.

Klein bijkomend voordeel: omdat ik deze draden naar een apart schakelpaneel en van daaruit naar de lichttransfo heb geleid kan ik de wisselverlichting apart bedienen en ofwel volledig uitschakelen ofwel verdelen over verschillende sectoren. Uiteindelijk werd het een aparte wisselverlichting voor:

-   het hoofdstation;
-   het doorgangsstation;
-   het kopstation boven in de berg:
-   de 2 resterende wissels in het landschap.

Voor de terugleiding, de massa dus, hoefde ik niets te improviseren. Deze vloeit terug via de metalen rails.

6. Onafhankelijk rijden

Zoals ik eerder al aanstipte is mijn baan zo opgebouwd dat ze door 2 personen, onafhankelijk van mekaar kan bestuurd worden. Iedere speler heeft zijn eigen snelheidsregelaar. De speler van het hoofdstation heeft ook de verantwoordelijkheid over de hoofdbaan die naar het stadje op grote hoogte leidt en waar een klein kopstation is voorzien. Bij de speler van het doorgangsstation ligt het accent op het rangeren en het samenstellen van treinen. Door de plaats van de wisselbediening op het paneel kan iedere speler zijn eigen baangedeelte beveiligen. Op elk spoor kan men met de schakelaars bovendien ook kiezen voor  een welbepaalde regelaar. Op die manier kan een speler bij de andere speler een loc of trein gaan ophalen. Op figuur 10 bijvoorbeeld kan je bij de keuzeschakelaar de aanduiding voor regelaar 4 of 5 zien. De schakelaars links en rechts met aanduiding A en U zijn stopsecties.

De baan is ook uitgerust met een bloksysteem dat kan in- of uitgeschakeld worden aangestuurd zodat volledig manueel rijden mogelijk blijft. Voor het blok rijden is de hoofdbaan ingedeeld in 4 blokken waardoor 3 treinen automatisch kunnen rijden. Hiervoor werden 3 snelheidsregelaars voorzien, die gevoed worden door één transfo. Twee blokken zitten in 2 sporen van het hoofdstation waardoor ook een automatische wisselomzetting diende voorzien. Alles wordt automatisch geregeld d.m.v. 5 schakelrails met respectievelijk relais. Terwijl dit bloksysteem zorgt voor automatisch treinverkeer, kan er gerangeerd worden in het doorgangstation en kunnen van daaruit treinen in het bloksysteem worden ingebracht of verwijderd. Dit brengt heel wat meer afwisseling bij het rijden.

7. Vandaag

Een verhuis naar een andere woning kwam op zeker ogenblik stokken in de wielen steken. Mijn baan, die was opgebouwd in L-vorm en rustig op de zolder stond, moest voor een groot deel worden afgebroken, alleen al om ze van de zolder te krijgen. Nadien lag alles jaren stil.
Maar … gelukkig is dit euvel ondertussen verholpen. De baan in L-vorm was in onze nieuwe woning echter niet meer haalbaar. Vandaag is het een rechthoek van 4 m x 1,20 m. Het plan is te zien op figuur 11. Het landschap is grotendeels vergelijkbaar  met het landschap in figuur 2.
Vandaag rij ik ook nog steeds analoog drierail gelijkstroom. Is dit in dit digitale tijdperk een probleem?

Neen. Bij de aankoop van een locomotief alleen een beetje opletten met locomotieven van de nieuwe generaties. Deze rijden perfect maar het omschakelen is bij sommige series (37xxx en 39xxx bijvoorbeeld) wel eens een probleem. Dus, goed naar het reeksnummer kijken. In het slechtste geval kan je natuurlijk altijd de decoder uitnemen en vervangen door een elektronische rijrichtingschakelaar maar met een loc die 250 euro of meer kost doe je dat niet zo snel. Dat lijkt dan eerder een stap terug. Voor de rest heb ik een aantal digitale locomotieven die het heel goed doen. De Delta-locs en de series 34xx en 36xx zijn geen enkel probleem, schakelen perfect om en rijden uiteraard veel zachter dan de locomotieven uit de 60- tot 80-jaren.

Wie vandaag nog analoog wisselstroom rijdt en zo wil blijven rijden maar wel beschikken over een schakelpaneel zoals we dat in werkelijkheid ook zien kan er eens over nadenken om over te schakelen naar dit systeem i.p.v. de kosten te betalen die de ombouw van locomotieven naar digitaal met zich meebrengt.

Wie nog met een baan moet beginnen, die moet uiteraard niet twijfelen, tenzij je het goedkoop wil houden natuurlijk.
Maar de oplossing vandaag is digitaal om veelvuldige redenen, die ik hier niet ga opnoemen. Dat is uitvoerig vermeld in de Märklinboeken.

Ook de M-rail is voorbijgestreefd. Moest ik herbeginnen, ik koos voor de K-rail met een zelf te maken ballast. De C-rail is uiteraard gemakkelijk maar ze kon best wat natuurgetrouwer. Geen woord van kritiek over de rijkwaliteiten want die zijn gewoonweg prachtig. Om ze natuurgetrouw te maken kun je ze natuurlijk schilderen maar zo blijf je wel bezig. Een punt van kritiek wat de C-rail betreft vind ik ook het gebrek aan korte rails. Toen ik een aantal jaren geleden toch even overwoog om mijn M-rails te vervangen door C-rails kwam ik in de stations als snel in de problemen. De massa mogelijkheden met de raillengtes van de M-rail tegenover de beperkte beschikbare lengtes van de C-rail deden mij als snel besluiten om met de M-rail verder te doen.

*****

Besluit: altijd opletten als je van de Sint een trein krijgt. Het kan de rest van je leven bepalen.

Frans De Prins
19 oktober 2020

2. Op verkenning

De volgende jaren waren een complete verkenningstocht. Uiteraard kocht ik elk jaar een nieuwe Märklin-cataloog en mettertijd kwamen daar ook catalogussen van Faller, Vollmer en Kibri bij. Ik moest het tenslotte allemaal leren kennen. Maar dan waren er ook nog de Elseviers pocket­boekjes van Hameeteman, vijf verschillende uit­gaven, die een echter openbaring werden. Uren leesplezier en verrijkend tegelijkertijd.

Vandaag voorbijgestreefd natuurlijk maar in die tijd, ze­ker voor een beginneling, welgekomen materiaal.

Ook niet te vergeten is het Duitse “Modelbahnen”, een maandelijks tijdschrift met veelal vrij gespeciali­seerde informatie, ui­teraard in het Duits. Foto’s waren – behalve de cover – meestal in zwart-wit.

De oudste catalogussen van Märklin heb ik ooit, op een onbewaakt moment, weggegooid. Dit was heel dom, want voor mijn eerste cataloog (1960-1961) betalen ze vandaag blijkbaar tot 25 euro. Ik had geluk, ik heb er tijdens een beurs eentje kunnen terugkopen aan 15 euro.  

Op zeker ogenblik leerde ik een schoolmakker kennen, die thuis een echte modelbaan van Fleischmann had, zowel technisch als qua scenery afgewerkt tot in de puntjes. Diezelfde schoolmakker, zijn naam is Roger, zou later een van mijn beste vrienden worden en op termijn een enorme hulp zijn bij het ontwerpen van mijn baanplan en het opdoen van technische kennis.

Hij was ook niet de eerste de beste. Af en toe schreef hij in de Gazet van Antwerpen een artikeltje over de modelbouw. Herman Welter, toen spoorwegjournalist bij bedoelde krant, had er op woensdag een aparte rubriek over modelspoorwegbouw. Jaarlijks kwam er in die rubriek ook een prijsvraag voor, waar Roger toch wel enkele prijzen heeft gewonnen. Mij is dat spijtig genoeg niet te beurt gevallen. Het zij zo.

Met mijn modelbaan ging het niet zo vlot. Na verloop van tijd had ik wel drie locomotieven, een tiental wagonnetjes  en meerdere wissels maar tot een echte baan kwam het niet. Tijdsgebrek en een beperkt budget speelden daarbij zeker mee. Bovendien, ik was ook met zoveel andere dingen bezig.

3. Een modelbaan op komst

We noteren opeens 1981. Van mijn jeugd tot nu is er over mijn  modelspoor-hobby weinig te vertellen. Ondertussen wel getrouwd, twee kinderen, huis gekocht en verbouwd.  

Maar nu is ook de zolder klaar voor een heuse modelbaan: drierail -  wisselstroom - analoog op M-rail. Mijn vriend Roger maakte voor mij een ontwerp. Je ziet het in figuur 1: een echte bergbaan van 3 m op 2.40 m in U-vorm; het hoofdstation (op de figuur aan de linkerkant bovenaan) op 10 cm hoogte, de lus rechts boven met een klein bergstation op 20 cm en het kopstation onderaan op 0 cm. Als je het goed bestudeert, ontdek je bovenaan links op het plan ook een verborgen keerlus. Het was een bijzonder knap ontwerp maar het vond in die hoedanigheid spijtig genoeg geen plaats op mijn zolder: het kopstation stond net in de weg van een van de zolderdeuren.

Op basis van Roger zijn ontwerp maakte ik een afgeleide. Die vind je in de tweede prent (figuur 2). De oppervlakte is ongeveer hetzelfde (3 m op  2.40 m) in L-vorm, ook de hoogtes zijn de­zelfde maar in de plaats van het kop­station is er nu een doorgangssta­tion ontstaan met locomotie­vendepot en  rangeermo­gelijkheden.

Dit ontwerp diende vervolgens als basis voor de opmaak van een spoor­ontwerp met de juiste maten. Het zou een baan worden van zo’n 32 m, voorzien van 23 wissels en 20 ontkoppelrails. Precies 50 stroomkringen en/of stopsecties werden verspreid over de baan, met de nadruk natuurlijk op de stations en waar nodig gekoppeld aan een sein.

En dan kwam de eigenlijke opbouw van  mijn baan, met de M-rails, niet dat ik die prefereerde maar ik had ondertussen al aardig wat materiaal en om de kosten enigszins in bedwang te houden be­sloot ik hier­mee verder te doen. Het alternatief was de K-rail geweest want de C-rail bestond nog niet. Is die M-rail een goede keus geweest, achteraf bekeken misschien niet, maar goed, het was de keuze van het moment en ondertussen doe ik er nog altijd mee voort. Om het natuurgetrouwer te maken heb ik ze allemaal mat gevernist. Dat is een kleine verbetering. Je kan je trouwens afvragen waarom Märklin zelf niet op dat idee gekomen is.

Voor de bouw van de baan verkoos ik te werken met een houten raamwerk en daarop de triplex baanstroken te monteren voor de sporen (zie figuur 3). Voor een bergbaan is starten met een grote plaat uiteraard uit den boze. Het werk evolueerde gestaag.

Voor de bediening van de baan wilde ik een zelfgemaakt bedieningspaneel, waarop de sporen werden aangeduid met zwarte dymostrips van 6 mm breed. Gezien het aantal stroomkringen, wissels en ontkoppelrails zou het gebruik van de schakelkastjes van Märklin (zie bijvoorbeeld figuur 4 – we zijn in het jaar 1981) niet alleen onoverzichtelijk maar gewoon ondoenbaar zijn. Ik zie me dat allemaal al nummeren en de genummerde plaatjes her en der op de baan plaatsen, om er nog aan uit te kunnen. Neem daar nog bij dat voor de stopsecties in de stations, die automatisch samen met de seinen worden bediend, dubbelpolige schakelaars nodig zijn, dan blijkt zo’n paneel eigenlijk pure noodzaak.

Het paneel was 60 op 30 cm. De schakelaars  en drukknopjes kocht ik in een elektronica-winkel. De transformatoren, het waren er twee, een voor het hoofdstation met de hoofdlijn en een voor het doorgangsstation, stonden naast mijn paneel. Een bloksysteem voor automatisch treinverkeer zat er toen nog niet in.

Toch was er nog iets mis. Het zelfgemaakte schakelpaneel voor wisselbediening en ontkoppelrails en de schakelaars voor de stroomkringen, het werkte allemaal goed. Maar het voldeed nog niet helemaal. Een volledig schakelpaneel met ingebouwde snelheidsregelaars drong zich stilaan op. Mijn redder in nood was opnieuw mijn vriend Roger.

Wordt vervolgd ...